Ndërgjegjja është një procedurë e shpirtit. Është aftësia morale e krijuar tek njerëzit nga Zoti. Të qenit njeri i moralshem  arrihet me të. Është e ngjashme me mjaltin, ujin e pastër, qumështin e pastër dhe kokrren e margaritarit. Është aftësia për të qenë vazhdimisht vigjilent dhe i zgjuar, për të mos qenë ne gjumë dhe për të mos gëlltitur hi. Në Kuran emertohet si fuad-kalb-i selim, mendjemprehtësi, shpirt, zemer. Soditja, teakkul, tefekkur, tefekkuh, tedebbur, mendimi, meditimi, kuptimi, planifikimi janë farz-i ajn (të detyrueshme) për çdo besimtar/mysliman si puna parësore (interpretimi krijues) i ndërgjegjes. Nëse besimi në Zot arrihet me ndërgjegje dhe prej Tij kërkohet ndihmë nëpërmjet lutjes rritet mundësia për të gjetur të vërtetën e duhur/morale. Shenjat e saj, në varësi të vendit dhe personit  – për nga karakteri dhe veprimi – janë mëshira, turpi, besnikëria, sinqeriteti,drejtësia, bujaria, përulësia, mirënjohja, vetëflijimi, vlerësimi dhe ligji. E kundërta e saj është inati, xhelozia, arroganca, krenaria/mashtrimi, përbuzja, zilia, korrupsioni, mosmarrëveshja, koprracia, mosmirënjohja, etj. Çështjet që pengojnë të menduarit automatikisht pengojnë që ndërgjegjja të mbetet e gjallë. Mburrja artificiale, shoqëria e pasistemuar, historia e trilluar dhe instinktet njerëzore (ego) e dobësojnë ndërgjegjen.

Njerëzimi në përgjithësi, dhe shoqëritë islame në veçanti, e kanë humbur në masë të madhe konceptin per perditesimin e realitetit. Njerëzimi përballet me një “eklips të mendjes” (Max Horkheimer) dhe një “eklips të Zotit” (Martin Buber). Zbulesa është realiteti kur Zoti i drejtohet ndërgjegjes njerëzore. Është fjala më e vërtetë që një njeri duhet të dëgjojë dhe të mendojë. Gjëja e parë që duhet të bëjnë ata që thonë se janë kerkues te te vertetes sot është të ringjallin ndërgjegjen e tyre duke respektuar dhe duke i kushtuar vëmendje kësaj fjale, të ‘korrigjojnë’ bindjet/konceptimet e tyre dhe të besojnë. Besim do të thotë ripërtëritja e “Besëlidhjes së Përjetshme” (7/172) me një imazh të perditesuar  të Allahut.

Pjesa tjetër (morali) vjen natyrshëm…

Thënia e Niçes “Zoti ka vdekur” u interpretua si “Niçe ka vdekur”, duke menduar se ishte një shprehje e inatit të tij ateist. Megjithatë, siç shprehet Heidegger, ky gjykim: “ shpreh fatin e historisë perëndimore që vazhdon prej dy mijë vjetësh… Nihilizmi është fenomeni historik që Nietzsche zbulon, si dominues ne shekullin e fundit (XIX) dhe përcakton aktualitetin e ( shekullit  20-të).” Është një nga emrat e një lëvizjeje (mendimi). Nietzsche e përmblodhi interpretimin e kësaj lëvizjeje në një fjali të shkurtër: “Zoti ka vdekur”. Si një rebelim kundër vrasjeve të kryera nga Kisha në parantezën e hapur nga Kisha në historinë perëndimore, dhe si rezultat i abstinencës dhe arrogancës së njerëzve perëndimorë,  vdekja e Zotit shtë vdekja e shpirtit, ndërgjegjes, zemrës, fesë, mëshirës dhe drejtësisë. Nuk ka dyshim se “Zoti” i vdekur është imazhi i Zotit te krijuar nga njeriu qe keqperdor institucionin fetar.

Shoqëritë që nuk mund të krijojnë koncepte dhe institucione zbrazin përmbajtjen e koncepteve dhe institucioneve që huazojnë dhe i bëjnë ato të ngjashme me veten e tyre. Ata i thonë njëri-tjetrit: “Mos shpik!” duke dhene direktiva,  “Dëboni atë që thotë të vërtetën sa me larg”.

Nuk guxojme te jemi një shoqëri që përpiqet  të “errësoje” të menduarit (“te mos lind!”). Dijetarët e lashtë kane thanë: “Dituria është si të hapësh një pus me gjilpërë; nëse nuk ia jepni veten plotësisht asaj, ajo nuk do t’ju japë asgjë,”.

Historia e zbulimeve dhe shpikjeve teknologjike “shkencore” në periudhën  “shkencore” e vërteton këtë. Përsiatje pa u “mahnitur” nuk behet dhe as  pa “dyshuar” nuk mund të bëhen zbulime dhe shpikje shkencore.

Kur në karakter nuk dominon “ e verteta” dhe “kurioziteti” nuk ka as thellesi kulturore dhe as shkencë.

Te togfjaleshi vetëkontroll bartes i veprimit duhet te jete vetja dhe jo kontrolli. Kontrolli eshte vetem perfaqesim i veprimit te vetes(subjektit). Si rrjedhoje, vetja e katandisur nuk mund te beje veprim sistematik prandaj ka nevoje per nje sistematizim mbivetor. Vetja duhet te sistematizohet nga mbivetja per te patur mundesi te kontrollloje veten.

Fobitë që qëndrojnë në themel të shoqerive te caktuara janë në fakt nga injoranca, mungesa e zgjidhjes, mungesa e prodhimit dhe pamundësia për të formuar një pikëpamje të kundërt, paragjykimet janë kryesisht rezultat i thashethemeve që njerëzit nuk mund t’i bazojnë në realitet. Ka grupe, madje edhe ne shoqerite e zhvilluara,që lejojnë shfaqjen e fobive. Ka masa që drejtojnë dhe menaxhojnë këto vepra dhe përpiqen të përfitojnë në këto situata.

Ashtu si çdo qenie njerëzore ka një subjektivitet krijues, origjinalitet, liri dhe vetë-identitet që i përkasin vetëm atij, ka, gjithashtu, edhe një pasqyrim dhe kristalizim të kulturës/traditës sociale (Super-Egos) tek individi. Kriteri i qytetërimit të një shoqërie është solidariteti, konsensusi, uniteti dhe integriteti i krijuar me vetëdije (me ndërgjegje) nga njerëzit e lirë. Shoqëria në të cilën ndërgjegjja është aktive, e gjallë, dhemb e gjakoset është shoqëria ideale. Dështimi i ndërgjegjes do të thotë që individi i nënshtrohet dhe imiton verbërisht besimet, zakonet, traditat dhe zakonet mbizotëruese në shoqëri, ose bëhet kafshë duke u rrëmbyer nga instinktet dhe kënaqësitë e tij fizike. Turpi është manifestimi më i sigurt i ndërgjegjes. Të kujdesesh, të jesh i ndjeshëm, të jesh i pranishëm, të tregosh kujdes, të jesh i vëmendshëm, të tregosh ndjeshmëri-simpati, të jesh i mëshirshëm-dhembshur, të kesh mëshirë është ndërgjegje dhe e paraqet konceptin e turpit tek njeriu, pasi e kundërta është pandërgjegjshmëri dhe paturpësi.

Është e mundur – megjithëse e vështirë – të përditësohet ndërgjegjja e varrosur në instinktet / biologjinë dhe historinë / shoqërinë / traditën. Është e vështirë për shkak se ndërgjegjja e mashtron veten lehtë në këtë parajsë të letargjisë. Aventura historike e njerëzimit dhe pika ku ka arritur sot e dëshmon qartë këtë. Ndërsa ateistët e mashtrojnë veten me konceptin/adhurimin e “mendjes” në të cilën përzihen dëshirat dhe instinktet, fetarët gjithashtu mund ta mashtrojnë veten me një imazh të “Zotit” ose “të vërtetës” që ata krijojnë përmes interpretimit të tyre. Rruga e zakonshme për të pafetë dhe besimtarët është të jenë vazhdimisht vigjilentë, të jenë të zgjuar, të mos gëlltisin hi, të jenë pa gjumë, të qëndrojnë në prag. Për njeriun është e rëndësishme të mbajë të gjallë ndërgjegjen. Në Kuran thuhet: “Ne e zbritëm Kur’anin që Pejgamberi t’i paralajmërojë ata që kanë ndërgjegje të shëndoshë” (36/70). Ashtu siç funksionon zbulesa me ndërgjegjen njerëzore (lubb,fuad, thellësia e dëshmisë, zemra e shëndoshë), ajo gjithashtu duhet t’i filtrojë edhe zakonet dhe njohuritë, të cilat janë produkt të periudhave të caktuara historike ose ngarkesave shoqërore. Ndërgjegjja gjithmonë dhemb dhe gjakoset, kur është “rehat”, fillon prishja, ndryshku, petrifikimi, ngurtësimi dhe sëmundja. Ndërgjegjja është gjithmonë e gatshme të dëgjojë tjetrin: “Sikur të kishim dëgjuar ose arsyetuar, ne nuk do të ishim nga njerëzit e xhehenemit” (67/10). “Kur u ngritën ujërat, Ne i shpëtuam ata që besuan në anije, në mënyrë që ata që ishin të vëmendshëm/që hapën veshët (kur u tregua ngjarja), që të dëgjonin dhe të merrnin një mësim” (69/11-12).

Mburrja dhe arroganca e kalbur janë armiqtë e mëdhenj të një shoqërie në përditësimin e ndërgjegjes. Përulësia ndaj të vërtetës është çelësi i ndërgjegjshmërisë dhe vetëdijes. Gjendja e vigjilencës është “takvaja”.  Takvaja, ky ‘vetëekzaminim/vetëreflektim’, thotë Fazlurrahman, nuk do të thotë kurrë të lirosh veten nga çdo gjë. Në të  kundertën, pjesa më integrale e kuptimit të takvasë është se një person duhet të vetëshqyrtojë veten sa më objektivisht të jetë e mundur për të rregulluar sjelljen e tij, pasi nuk ka asnjë garanci se ai do të zgjedhë atë të duhurën. Por kjo nuk mjafton, pasi sikur të mjaftonte vetëm ky vetë-reflektim, ‘Humanizmi’ do të funksiononte në mënyrë të përsosur dhe kështu nuk do të kishte nevojë për ‘Transhendent’. Por ne e dimë se sa subjektive mund të jetë ndërgjegjja e njerëzve. Këtu, vetë ‘takvaja’ tregon për këtë ‘Transhendencë’, Mbivetësi. Që do të thotë, megjithëse zgjedhja është e jona dhe përpjekja/veprimi është i yni, vlerësimi përfundimtar dhe vërtet objektiv i veprave tona nuk është i yni, është nën autoritetin e Allahut”.

Gjithashtu Allahu thotë: “O ju që besuat, nëse jeni të devotshëm, Ai do t’ju japë të kuptuarit për të dalluar të mirën nga e keqja, do t’ju mbulojë të këqijat dhe do t’ju falë” (8/29). “Kush është i devotshëm, Allahu do t’i hapë rrugëdalje…” (65/2).

/Revista Shkencore Psikologjike Shëndetësore/