(MARRË NGA LIBRI: DËGJOJE NEJIN Ç’THOTË, biseda të Mesnevisë)

Gül bülbüle, bülbül güle handâne münâsip;
Dil dilbere, dilber dile fettâne münasip.
Gül mevsimi gelmiş ne çıkar, derde devâ yok.
Gülyağını eller sürünür çatlasa bülbül.
Trëndafili i pasionuar për bilbilin, e bilbili për trënda¬fi¬lin
Zemra për të dashurin, i dashuri i shkrirë për zemrën
Ka ardhur stina e trëndafilit, por ç’fajde, derti shërim nuk ka
Plasi bilbili, por me parfumtrëndafili lyhen duart.

Trëndafilat e tërheqin tërë ashkun e bilbilit; bilbili qan nga ashku për trëndafilin. Edhe Hazreti Mevlanai, duke për¬fituar nga ky figuracion i trëndafilit dhe bilbilit në letër-sinë lindore, thotë kështu në dyvargshin e 29 të Mesnevisë: “Kur stina e trëndafilave kalon dhe ata nuk çelin, edhe bilbili e lë këngën e tij më të qarë…”
Vështrimi poetik i poetit, edhe pikat e vesës mbi petalet e trëndafilit i sheh si lot të trëndafilit ndaj rënkimeve të bil-bilit dhe ashtu i përshkruan. Ja, pra, ashtu siç duhet trën¬da-fil që të këndojë bilbili, ashtu edhe duhet një dëgjues i mirë që arifi, bartësi i kulturës shpirtërore, të mund t’i shpërn¬da-jë perlat e së vërtetës. Duke e hedhur fjalën për këtë, Haz-reti Mevlanai thotë:

Çunki gul reft u gulistân shud harâb
Bûj-i gul râ ezki xhûjim ez gul-ab
Se trëndafili u tha e trëndafilishtja, e shkretë;
Ku t’ia kërkojmë aromën? Në lëngun e vet…

Patëm vënë në dukje se Mesnevi-i Sherif’i i është bërë koment/sherh nga shumë personalitete të mëdhenj. Secili prej tyre është bërë më i rëndësishëm se tjetri sipas kënd-vësh¬trimeve. Për shembull, sherhi/komenti i Sari Abdullah Efendiut është më e veçantë nga këndvështrimi i ashkut. Sari Abdullah Efendiu e interpreton kështu dyvargshin e mësipërm:
“Hazreti Mevlana ishte një bilbil që i thosh idetë e së vërtetës. Kurse Shemsi Tebriziu ishte trëndafili që e shtynte atë t’i thosh këto të vërteta. Shemsi Tebriziu shkoi, por vendin e tij e zuri Hy¬sa¬medin Çelebiu dhe Mevlanai e tha tërë Mesnevinë duke i folur Hysamedin Çelebiut!”
Kemi nënvizuar se në parathënien e Mesnevi-i Sherif’it, Hazreti Mevlana ka bërë për Hysameddin Çelebiun lavdë¬ri¬me aq të mëdha, sa ta cilësojë si Bajazitin e kohës, si Xhu¬nejdin e shekullit. Mund të na vijë ndërmend pyetja: A s’ka ndonjë kundërshti mes këtyre fjalëve? Se shfaqja e Zotit për asnjë rob të Tij nuk bëhet e njëjtë me atë të një robi tjetër. Sepse çdo çast, Zoti ndodhet në një bërje të re, në një ngjarje të re. Eshtë për këtë arsye që tek Hazreti Shems-i Tebrizi, i cili është bashkëbiseduesi i plotë i Hazreti Mevlanait, ka shfaqje të veçanta dhe të tjera, tek Hysameddin Çelebiu që lavdërohet nga Hazreti Mevlanai si “Bajaziti i kohës, si Xhunejdi i shekullit”, krejt të tjera!

Edhe aftësitë njohëse, Zoti i ka përpjesëtuar mes robve. Shembulli më i qartë i kësaj është ky: Kur pas Haxhit të Lam¬tumirës zbriti ajeti kur’anor, “E përsosa fenë tuaj, e plo¬të-sova dhuntinë time për ju dhe zgjodha Islamin si fe për ju”, që ndodhet në ajetin 3 të sures Maide dhe që iu komunikua të Dër¬guarit të Allahut, të gjithë sahabet përveç Hazreti Ebu Bekrit u gëzuan. Ebu Bekri po qante! Kur e pyetën pse po qante, u përgjigj: “Jeta e pejgamberëve është e kufizuar me detyrën pejgamberike që u jepet. Meqë Zoti tha “fenë tuaj e përsosa”, të Dërguarit të Allahut i erdhi koha për të na lënë lamtumirën, prandaj po qaj!”
Në mjedisin ku u kumtua ky ajet, ndodheshin tërë sa-ha¬bet bujarë. Por një konceptim të tillë të saktë vetëm Haz-reti Ebu Bekri mundi ta tregojë. Edhe sado që ta dojë Haz-reti Mevlanai Hysameddin Çelebiun, sado që ta lav¬dë¬rojë, e ka me vend, ai i meriton, mirëpo Hazreti Shemsi është tjetër.
Sari Abdullah Efendiu, në sherhin/komentin e tij hap një pa-rantezë të vogël dhe shprehet kështu: “Mirë që Mes¬ne¬vi-i Sherif iu tha Hysameddin Çelebiut. Po t’i ishte thënë Hazreti Shemsit, ai vetë, një, dhe Hazreti Shems, dy, do ta kuptonin…”
Me anë të vargut të konceptuesve të ardhur nga Hysa-me¬ddin Çelebiu, Mesnevia na thotë ca gjëra edhe neve. Sep¬se trëndafili ndodhet i fshehur edhe në lëngun e trëndafilit.
Ngaqë kënaqësia dhe grada e saj tek velinjtë, të urtët, janë të ndryshme, urtësia tregon shfaqje të ndryshme. E thë¬në ndryshe, ngaqë Allahu nuk e përsërit shfaqjen e Tij, edhe shfaqja e Tij tek velinjtë, të urtët, bëhet e ndryshme. Nga ky vështrim, Hazreti Mevlana, kohë pas kohe flet për dëshirën, për mallin ndaj Hazreti Shemsit. Dhe thotë:

Xhuümle mâshûkest u âşık perdeî
Zinde mâshûkest u âshık murdeî
Gjithëisa është e dashuruar dhe perde për dashuruesit;
I dashuruari, i gjallë, dashuruesi vdes..

Po qe se njeriu do një bukuroshe dhe kjo dashuri arrin në gradë ashku, pasioni, çdo thërrmijë e gjithësisë ia kujton atij të dashurën. Dritën e ditës e sheh si shkëlqimin e fytyrës së të dashurës; errësirën e natës, si sytë e zinj të së dashurës ose si flokët e zinj të saj; fryrjen lehtë e lehtë erës e sheh si frymëmarrjen e saj; shpërthimin e vetëtimave, si shkëlqimin e dhëmbëve të saj kur ajo buzëqesh. Tashmë çdo gjë në gji¬thë¬si është e dashura e tij. Dhe arrin gjersa të thotë:

Ben ben değilim, ben dediğim sensin hep;
Canım dediğim, ten dediğim sensin hep.
Unë s’jam unë; çka quaj unë, je gjithmonë ti;
Çka quaj shpirt, çka quaj trup, je gjithmonë ti…
Duke iu drejtuar Lejlasë me gojën e Mexhnunit, Fuzuliu thotë:
“Po qe se ti je unë, je ti, unë ç’jam?
Tashmë unë më mirë të mos jem!…”

Atëherë, ashku, pasioni, ngjitet të gradën e plotnisë. Po qe se njeriu, dashuria e të cilit arrin në këtë gradë, shndë-rro¬het kështu nga dashuria për njeriun e vdekshëm prej mishi e kocke, ejani e mendojeni se si mund ta shndërrojë ashi¬kun, dashnorin e pasionuar, ashku për të dashurin e pav¬dekshëm, domethënë, për Allahun e Lartë!
Ashku ose dashuria hyjnore ia tregon ashikut të tëra qe¬niet “një hiç”. Në dashurinë hyjnore, i dashuruari është gjithmonë dhe i tërësishëm, kurse ashiku mbetet perde në mes. Dhe kur të ngrihet perdja e unit, del në shesh se i da-shu¬ruari është i gjallë dhe i tërësishëm, kurse ashiku, dash-no¬ri i pasionuar, është perde dhe vdekëtar.

Sen çıkarsan aradan,
Kalır seni Yaradan.

Nëse ti hiqesh nga mesi,
Mbetet Ai që të ka krijuar ty!

Vetëm se nga ata që nuk janë ashikë, ashku kuptohet si vuajtje e madhe dhe brengë. Mirëpo, në të vërtetë, ashku nuk është brengë:

Aşk derdiyle hôşem, el çek ilâcımdan tabîb
Kılma dermân kim, helâkim, zehr-i dermânındadır
E dua vuajtjen e ashkut, hiq dorë nga ilaçi im, o mjek,
Mos më jep shërim, se vuajtjen e kam te helmi i shërimit…
Fuzuliu që thotë kështu, e korrigjon këtë keqkuptim:
Ger nebâshed ashk-râ pervâ-jı ô
O çu murg-i mând bî pervâ-jı ô
Nëse nga ashku të vjen frikë,
Bëhesh si zogu pa krahë tërë frikë…

Ashku është forcë tërheqëse. Mundësia që njeriu ta arrijë të vërtetën nëpërmjet dashurisë hyjnore, e bën të do-mos¬doshëm kalimin nga rrugë mjaft të vështira. Arritja te e vërteta ka edhe rrugë të tjera veç ashkut, dashurisë hyjnore: adhu¬rimi, devocioni, njohja shpirtërore, puna dhe përpjek¬ja, durimi, heqja dorë, zelli, etj. Të gjitha këto janë si mjete trans¬porti tokësore, kurse ashku është si avioni. Të gjitha këto këshilla dhe porosi të Hazreti Mevlanait janë që ai të na thotë: “Zgjidhni mjetin e shpejtë!” Njerëzit që kanë frikë nga avioni, janë të privuar nga mundësia për të shkuar në destinacion me shpejtësinë dhe konfortin e avionit! Duhet fluturuar duke hipur në avionin e ashkut!
Le t’i përsërisim edhe një herë vargjet e pashoqe të Fu-zuliut:

Âşık oldur kim kılar cânın fedâ cânânına,
Meyl-i cânân etmesin her kim ki kıymaz cânına.
Aşk resmin âşık öğrenmek gerek pervâneden,
Kim yanar gördükde şem’in âteş-i sûzânına.
Cânını cânâna vermektir kemâli âşıkın,
Vermeyen cân îtiraf etmek gerek noksânına.
Ashik është ai që e flijon jetën për dashurinë;
Le të mos jepet pas dashurisë kush s’e jep jetën.
Le ta mësojë ashiku pamjen e dashurisë nga flutura
Që digjet me ta parë qiriun të ndezur flakë.
Përsosja e ashikut është t’ia japë jetën dashurisë;
Kush s’e jep jetën, duhet ta pohojë mospërsosmërinë…

Fuzuliu thotë se ashku arrihet duke e paguar me jetën dhe se përsosja e ashkut bëhet e mundur duke e flijuar jetën për dashurinë. Dhe ajo apo ai që fitohet duke e paguar me jetën, është e dashura ose i dashuri. Hazreti Mevlana thotë:

Men çi gûne hûsh dârem pîsh u pes
Çun nebâshed nûr-i jârem pîsh u pes
Si mund ta shoh unë ç’kam para e pas
Nëse drita e dashurisë s’më ndodhet para e pas?

Meqë nuri ose drita e të dashurës ose e të dashurit, për¬gji¬thësisht, e dashurisë, s’është e kufizuar me fillim dhe fund, domethënë, s’varet nga fillimi dhe fundi, edhe unë s’ku¬¬fi¬zohem me fillim dhe fund, domethënë, me formë. Sepse në ashk nuk ka kufizim.
Ashku është si krah (flatër), mendja është si këmbë. Për të hedhur hap me këmbë, duhet që vendi ku do të hidhet hapi të jetë i ndriçuar ditën me dritën e diellit, kurse natën, me mjete ndriçimi. Kurse burimi i ndriçimit që do të na ndriçojë para e pas kur të hedhim hapa jotokësore/ledun, është nuri ose drita e dashurisë, domethënë, drita e Allahut, Zotit. Ja, pra, nëse Allahu me nurin (bukurinë, dritën trans¬cen¬d¬entale), me individualitetin, me aktin, domethënë, me gjithçka të Tij, është i pavarur nga kufizime të tilla, si para e pas, fillim e mbarim, edhe këto tema e diskutime janë të pa¬varura nga çdo lloj kufizimi.
Në disa vargje të tij, Hazreti Mevlana thotë: “Nuk mund t’i them fjalët po qe se nuk gjej një dëgjues, një bashkëbisedues i cili të mund të bëhet bashkëvuajtës me mua. Por kur bëhet fjalë për ashkun, si pasojë e faktit që drita e cila ndriçon rrugën e ash-kut është nuri i të dashurit (Zotit), është e pamundur të kalosh pa tregosh disa gjëra, sepse ashku të detyron të flasësh.”

Âshk hâhed ki’n suhân birûn buved
Âjine gammâz nebved çun buved
Ashku kërkon të dalë fjala, se e shtyn vetë;
Pasqyra është llafazane, tjetër ç’mund të jetë?
(Ashku është forcë shtytëse që e bën ashikun të shprehet, kurse pasqyra e reflekton jashtë çdo gjë që bie në të, pra, është “llafazane”, se, tjetër ç’mund të jetë?)

Me fjalë të tjera, Hazreti Mevlana thotë: “Kur ledhet e të dashurës (e të dashurit), domethënë, disa situata të të da-shu¬ruarit, të posaçme për të, si dhe e fshehta e ashkut bien në pasqyrën e zemrës, ashtu siç e tregon një pasqyrë e lë-mu¬ar figurën që bie mbi sipërfaqen e saj, edhe të fshehtat që bien në pasqyrën e zemrës sime, pa e patur unë në dorë, bë¬hen të tilla që të derdhen në mënyrë të pavullnetshme nga gjuha ime…”

Âjine-i ât dâni çerâ gammâz nîst
Zanki zenkâr rûhesh mumtâz nîst
Në pasqyrë kandili s’ndrit i shkëlqyer,
Sikur rrafshii shpirtit tënd s’është i pastruar…

Në kohët e vjetra, pasqyrat bëheshin prej rrafshesh me-ta¬like. Pasqyra prej qelqi me anën e prapme enigmatike është një teknikë që doli më vonë. Në kohën e Hazreti Mev¬la¬nait, pasqyrat bëheshin prej metalesh të rrafshuara e të lustruara me lustër speciale. Po qe se pasqyra ndikohej nga lagështira e ajrit, nuk fshihej, nuk lustrohej përsëri, ndrysh¬kej dhe s’tregonte. Ja, pra, zemra duhej fshirë nga çdo lloj ndry¬sh¬ku, që të fshehtat e të vërtetës të reflektoheshin në pas¬qy¬rën e zemrës. “Çdo gjë ka një lustër, lustra e zemrës është dhik¬rullah.” Fshirja e papastërtive të zemrës bëhet duke e kuj¬tuar shumë Allahun dhe duke e përmendur Atë! Sepse:
“Dilhânesi pürnûr olur, envâr-ı zikrullah ile.”
Shtëpia e zem¬rës bëhet plot dritë me shkëlqimet e dhikrullahit
Kur të ndrisë shtëpia e zemrës, i ndrit edhe të tjerat. Zhduk¬ja e turbullirave të nefsit (vetvetes, egos), lustrimi i pas¬qyrës së zemrës dhe fshirja e ndryshkut, bëhen vetëm me mirësinë dhe favorin e Allahut. Nëse zemra mbetet e ndrysh¬kur, nëse nuk i fshihen avujt dhe turbullirat të shkak¬tuara nga ndjenjat sensuale të nefsit, zemra nuk mundet ta meritojë shfaqjen e Allahut. Detyra më me rën-dë¬si që duhet të bëjë personi për ta hequr ndryshkun e zem¬rës, është pendimi dhe pendesa. Zemra e shkëlqyer me lus¬trën e pendesës s’ndryshket aq lehtë. Sigurisht, duhet di-tur se pendesa nuk përbëhet vetëm nga përsëritja e shpreh-jes “U pendova, o Zot!”, por duhet edhe zell për t’u shman-gur nga situata e gabuar që e bën të domosdoshme pen¬de-sën edhe një herë tjetër. Dhe kështu, shfaqet paralajmërimi për¬gëzues i Pejgamberit tonë, që porosit: “Et’taibu mi-nedh’dhenbin ke men la dhenbe lehu” (Kush pendohet, bë-het sikur të mos e ketë kryer fare atë veprim!)
Ja, pra, nga Hazreti Mevlanai na mësohet neve me anë të një rrëfenje se si do të pastrohet dhe kullohet nefsi (vet-vet¬ja, egoja) e simbolizuar me fjalën “pastrim zemre”…