Ndiej se nuk ka asgjë më artistike
sesa të duash njerëzit. – Vinçent van Gogh

Ishte vjeshtë. Kisha veshur një triko të zezë me jakë dhe pallton time ngjyrë hiri. Donte edhe një orë që të perëndonte dielli, e megjithatë qielli kish marrë ngjyrimin e vet të zjarrtë kaherë. Në pemë kishte akoma disa tuba me gjethe të verdha, e unë ecja në anë të rrugës, andej nga shiten librat e vjetër e të përdorur së bashku me pikturat e shumta dhe revistat javore. Endja sytë mbi tituj librash, cepa gazetash e arna të vjetra që gjendeshin mbi tavolinat e kioskës, sakaq, vërejta një libër mbi Van Goghun. E nxora nga pirgu i librave dhe e mora afër për ta parë. “Botim i vjetër, – thashë me vete – 1954”. E shfletova pak dhe e bleva për tri euro. (Ishte botim i mirë, s’ke ç’i thua). Nuk qëndrova shumë dhe u nisa për në shtëpi. Në rrugë e sipër shfletoja aty-këtu ndonjë faqe nga libri, por s’është se më kapën sytë diçka për të më tërhequr vëmendjen, e megjithatë për të zgjatur pak kohën që të mund ta shtija në dorë më shpejt atë shkrim, mora autobusin urban dhe zura vend poshtë dritës së

madhe që gjendej në mes. E dija se do të kishte trafik në rrugë dhe kjo do të më ndihmonte edhe më shumë që të kisha kohën time për Van Goghun.
Në hyrje ishte shkruar një biografi e shkurtër katërfaqëshe për jetën dhe veprën e tij. E lexova disi si në mjegulli dhe me përtesë. Më ngjante tipike me biografitë klishe të njerëzve që kishin vdekur vite më parë dhe me kalimin e kohës emri u ishte ngritur më shumë se ç’e meritonin. Por ama e mira qe se kalova fill e në temë. Nuk ishte kushedi se çfarë libri, ama për ta pasur për qejf, ishte i mirë. Kryesisht fliste dhe shtjellonte sekuenca nga jeta dhe perspektiva e tij. Fliste gjithashtu edhe për marrëdhëniet me vëllain e tij, Teo; dhe sigurisht se kaptina e fundit do kishte titullin “Van Gogh dhe vetëvrasja e tij”. Kishte piktura të bukura në brendi të librit. Ishin të zgjedhura diku shtatë apo tetë piktura, nga më të famshmet e tij, dhe sigurisht se ndër to nuk do mungonte as vazoja me luledielli. Diçka që më bëri përshtypje nga libri, ishte një sekuencë ku thuhej se Van Goghu hante ngjyrë nga boja e tij e verdhë me mendjen se ajo do t’i ngjallte gëzimin brenda vetes së tij të dëshpëruar. Njerëzit e quanin për të marrë për idenë e tij. E tallnin, e thrrisnin në emra, e përqeshnin dhe e nënçmonin. Dhe ja tek ishte bumi i madh, më 1890! Vetëvrasja! Fjalë që merr vëmendjet e të gjithëve, pa përjashtim, por ama janë veprimet që çojnë tek vetëvrasja, ato që në të vërtetë nuk marrin fare vëmendje dhe rrinë në heshtje të strukura derisa bumi i madh të bëj zhurmë për to. Në një nga letrat e fundit që Van Goghu i kishte nisur Teos, më 10 korrik 1890, thoshte: “…jeta ime është e sulmuar në rrënjë, edhe hapi im po lëkundet”. Kur njeriu gjendet përballë një furtune të madhe në jetën e tij, dhe mendon se nuk do mund t’i dalë ballë, duke e lënë veten të bjerë pre e mendimit se vdekja do ta shpëtojë, fjalët e tij të fundit në ato ditë, janë më të saktat dhe më domethënëset për kuptimin dhe pranimin e gjendjes së tij psikike dhe emocionale. Njeriu i trishtuar jeton brenda një labirinti me mure të larta, dhe kur ndeshet në një mur, humbet shpresat dhe vdekja i ëmbëlsohet duke

menduar se ajo do ta shpëtojë nga kurthi ku është. Në të vërtetë, në një rast të tillë, njeriu nuk e do vdekjen, por njeriu do rrugëdaljen, dhe si pasojë, mendja pjell mendimin se të vdesësh do largohesh nga përgjegjësitë dhe detyrat e tua, bashkë me shqetësimet dhe problemet e jetës.
Pak net më vonë, pasi kisha përfunduar leximin, kisha parë një ëndërr: ishte Van Goghu në një nga baret e Zundertit (komunë në jug të Holandës) tek pinte bozë të trashë dhe në krah të tij gjendej Anton van Rappard – piktor holandez. Po flisnin për raportet e tyre dhe më ra në vesh një fjali kur Van Gogh ktheu kokën kah Van Rappard dhe i tha: “Kam kaluar kohët e mia më të errëta vetëm, Rappard. Më vjen keq nëse sillem sikur nuk kam nevojë për ndokënd”. Sakaq, Rappard i vuri dorën mbi shpatull dhe i buzëqeshi lehtë. “Do të jem gjithmonë këtu për ty Gogh” – tha ai. Kjo nuk besoj të ketë ngjarë, mbase edhe po, ama ishte vetëm pjellë e ëndrrës sime. Sigurisht, në fund të librit kishte fjalë përshëndetëse dhe miradije të cilat i kishin shprehur të afërmit dhe kolegët e tij.
Kaloi kohë dhe unë nuk u mora më me të.
Në nëntor shkova në Paris. Kisha për t’u takuar me Pierin, një mikun tim francez që e njoha në kampin e poezisë dhe artit në kuadër të ambasadës dhe shkollës së gjuhës frënge në Prishtinë. Më kishte ftuar sa e sa herë të shkoja në Francë, por rrethanat nuk ishin në favor të këtij udhëtimi; dhe ja më në fund, përballë meje ishte vendtakimi ynë, Café de Flore – kafeneja e famshme në të cilën autorë e artistë si Camus, de Beauvoir, Sartre, Hemingway, Sarraute, Picasso, e shumë të tjerë, kishin drekuar, debatuar e pirë kafe. Pieri po më priste kundruall hyrjes kryesore. Mikpritja ishte e mrekullueshme. Bisedën e bënim herë në frëngjisht e herë në anglisht, duke krijuar një gjuhë të mesme. Folëm gjerë e gjatë për artin dhe letërsinë dhe sigurisht se nuk lamë pa përmendur edhe Kafkën, ditarin e të cilit Pieri e kishte me vete.

Nuk e paskam parë këtë botim në shqip ndonjëherë. – i thash unë teksa mora librin në dorë.

Mais non, – m’u gjegj ai, – është botim i rrallë.

E di Pier, me të vërtetë Kafka kishte një jetë të vështirë. Por gëzohem që ai pati një mik si Brodi.

Këtë them edhe unë. Është i trishtueshëm fakti se qysh në vegjëli ai u përbuz dhe u ndie i distancuar nga babai i tij. Pastaj, jo se pjesa tjetër e jetës ishte më e mirë… dhe megjithatë ai ishte i fortë. U tradhtua me qindra herë dhe sërish i qëndroi ballë dëshpërimit.

Por jo njërit ama.

Çfarë do të thuash?

Dua të them se, tradhtia më e bukur në historinë e letërsisë, por ndoshta edhe më gjerë, është tradhtia e amanetit të Kafkës, Pier. Të gjithë e dimë se sa pesimist dhe sa vetëmohues ishte Kafka, sakaq arriti deri në atë shkallë saqë shkrimet e tij të pa imagjinuara më parë nga lexuesit, t’i hidhte para zjarrit e t’i jepte fund njëherë e mirë për t’u mos u gjendur kurrë më. Por Brodi nuk e bëri këtë. Ndoshta mund të themi se ne nuk do njiheshim kurrë me shkrimet e Kafkës, po të mos ishte për Brodin, ky tradhtar i jashtëzakonshëm.

S’e kisha menduar ndonjëherë një gjë të tillë, të them të drejtën. – micëroi sytë Pieri duke shtuar interesimin e tij mbi atë që po thosha.

Është e çuditshme në fakt, se si Kafka nuk i dogji vetë shkrimet e tij. Këtë mund ta bënte fare lehtë. Nuk është se tuberkulozi do ta pengonte diçka që ai t’i bënte grumbull të gjitha letrat e t’u vinte flakën. Mendoj se këtu ka diçka tjetër. Ndodh shpeshherë që miqtë kuptohen vetëm nga një mimikë, vetëm nga një zë apo në raste të veçanta edhe pa shenja fare. Mund të ketë ndodhur që Kafka nga pesimizmi i tepruar, ta ketë urdhëruar Brodin t’i digjte shënimet, duke e ditur se ai nuk do ta bënte kurrë, mirëpo brendia e tij e errët nuk e linte të qetë dhe nuk i jepte shpresë se dikush, diku në botë, apo hiç më larg se në Pragë, do t’i pëlqente e do t’i admironte shkrimet e tij. Mund të ketë ndodhur gjithashtu që Kafka nuk i dogji letrat dhe ia la Brodit, me të vetëm dëshirë dhe qëllim që ato një ditë ta shihnin dritën e botimit, ashtu siç edhe la në amanet: “Nuk them se mendoj se nuk ia vlen të publikohen.” – por megjithatë Kafka u mbyll në brendinë e tij të errët sikurse bënte gjithmonë, në fizikun e insektit kurriztrashë.

E mendon me të vërtetë se në brendinë e tij, Kafka kishte shpresë për dorëshkrimet që ia kishte lënë Brodit?

Doemos se po, Pier! Sado që një njeri të jetë vetëmohues apo jo i kënaqur me veten, ai gjithmonë do ketë nevojë që këtë vetëmohim ta shuaj nga brenda me shpresën se të paktën diçka do ec mbarë.

Kam lexuar diku rreth njëqindepesëdhjetë faqe nga ai libër dhe në letra të shumta, Kafka na flet se, në fund të ditës, Brodi ishte mik i mirë, i besueshëm dhe i afërt – ashtu siç në të vërtetë duhet të jetë një mik jete. Ata pinin bashkë, hanin bashkë, flisnin bashkë për vajzat, madje edhe në plazh shkuan së bashku. E çka mund të donte një njeri më tepër se një mik si Brodi.

Shpesh mendoj me vete për miqësi të tilla si e Kafkës me Brodin, dhe jo rrallë shoh se herët a vonë, njëri nga të dy do e bëj i pari aktin e tradhtisë, sado të afërt të jenë. Por sërish ndalem e them se, këtë radhë, tradhtinë Brodi e ruajti për në fund, dhe bëri një tradhti të mrekullueshme.

Po ti, kur do e bësh aktin e tradhtisë ndaj meje? – më pyeti Pieri si në gaz.

Unë?
Pieri ngriti vetullat dhe priste fjalën time.

Garçon! – thirra kamerierin çunak – Je voudrais payer! – duke hedhur një kartëmonedhë dhjetë euroshe në tavolinë.

Mais non, mon ami!

Nuk ishe gati për këtë tradhti apo jo?
Ai mërmëriti fjalë ndër dhëmbë dhe lëshoi zëra të një francezi të inatosur.

Në Paris po binte shi. Pieri më shoqëroi deri disa blloqe më lartë duke u ndarë për atë ditë, me idenë se të nesërmen do takoheshim sërish. Më pëlqen të ec nën çadër. Në rrugë shihja shitësit e pikturave se si i kishin mbuluar mallrat e tyre me copa najloni për t’u mbrojtur nga shiu, e megjithatë pikturat shiheshin akoma tejpërtej tij. Për një çast, shiu nisi të bjer me të madhe dhe çadra ime nuk e mbante dot gjithë atë presion, sakaq u strehova në tendën e një shitësi antikuar, tezga e të cilit ishte e mbushur me libra të vjetër e piktura nga ato të njohurat. S’do mend se sytë do m’i vidhte ‘Vazoja me luledielli’.

Është kaq e bukur apo jo?

Sigurisht që po, djalosh. Është Van Gogh! – ma ktheu me miratim shitësi. Dhe derisa e kundroja me ngadalë, ai vazhdoi – Eh, është mëkat që e vura pranë kësaj tjetrës. – gjersa hoqi nga pranë saj një pikturë, pjesa dërrmuese e së cilës ishte me bojë blu.

Ç’është ajo? Pikaso?

Mais oui! Piktura e Pikasos për mikun e tij të vetëvrarë, Casagemas.

Po, Casagemas! Histori e trishtë, s’ke ç’i thua. . .

Ndonjëherë, humbja e një personi të dashur mund të na bëj të vuajmë më shumë se ç’duhet djalosh. Ashtu siç Casagemas bëri që Pikaso të krijonte një periudhë të re në artin e tij.

Dhe ashtu siç Germaine bëri që Casagemas të vuante për të. Vrau veten, vetëm se gruaja që donte e refuzoi në martesë, apo jo?

Ke shumë të drejtë. A nuk është i pamend një veprim i tillë?
Ngrita vetullat dhe mora frymë pak.

Njeriu vendosë gjithë ç’ka në botë, në vlerë më të lartë se jetën e tij monsieur. Dhe kjo sigurisht se është një gabim i madh. Por, ajo se çka në të vërtetë ka vlerë dhe se çka në hak është e qëndrueshme, është se, po ta donim më shumë veten dhe Atë që na mbanë të gjallë, nuk do merreshim me fjalët e të tjerëve, siç u mor Vinçenti fjala vjen.

Pushoi një copë herë dhe rrudhi buzët duke micëruar sytë si në mendim:

Pajtohem plotësisht djalosh.

Është e lehtë të flasim ne që s’kemi qenë në lëkurë të tyre, mirëpo, njeriu duhet të gjej dikë që t’i rrijë afër edhe nëse ndodhë që për fjalë goje të grinden; nuk duhet të harrojmë se, shumë prej atyre që lëndohen lehtë, janë ata, zemrat e të cilëve janë torturuar për kohë të gjatë pa mëshirë.

Në ditarin e tij, Dostojevski thoshte se, të gjithë duhet t’i thonë njëri-tjetrit se çfarë mendojnë; çfarëdo që do të ndodhë duhet të jetë e qartë, e ndritshme, e lirë.
U stepa si t’më kapnin nga poshtë te këmbët dhe nëpërdhëmba në vete “çfarëdo që do të ndodhë duhet të jetë e qartë, e ndritshme, e lirë” “çfarëdo që do të ndodhë duhet të jetë e qartë. . .” “çfarëdo që do të ndodhë. . .”. Ktheva kokën nga shitësi dhe e falënderova. Hapa çadrën dhe u nisa drejtë hotelit tim. Në mendje, gjersa këmbët vija mbi pellgjet e vogla të ujit, thurja mendime të vagullta mbi atë që shitësi i librave të vjetra më tha. Pamjet e rrugës më iknin e fjalët me imazhe nga e kaluara më dilnin kundruall syve. “Po të ishim ne, – mendoja me vete, – më të çiltër dhe më të afërt me njëri-tjetrin, ashtu siç në të vërtetë duhet të ishim, doemos nuk do ndodhnin shumica e plagëve në zemrat tona të rrahura me kamxhikun e vuajtjes, sepse ne vuajtjen e mbyllim brenda kraharorit dhe nuk e lëmë të dalë jashtë.” Nuk u deshtë edhe shumë që të arrija te hoteli. Mora ashensorin dhe u ngjita për në kat të pestë. Nga dhoma kisha një pamje të mirë të them të drejtën, sigurisht që dukej edhe Kulla e Ajfelit. S’bëra diçka të veçantë. Kur u bë mesnatë u shtriva të fle. Nuk e di nëse vërtetë fjeta apo vetëm qëndrova i zgjuar me sy të mbyllur për shumë gjatë, por ama kur hapa sytë ora kishte shënuar vetëm një orë qëkur rashë të fle. “Ta marr e mira, s’paska ecur fare” – thash me vete. Gjumi s’më merrte. Rrotullohesha sa një anë në anën tjetër por më kot. U ngrita nga shtrati dhe mora telefonin e dhomës. Thirra poshtë në recepsion duke kërkuar nëse u kishte mbetur ndonjë

fetë buke nga darka dhe pak marmelatë me gjalpë, të ma sillnin në dhomë se po vdisja urie. Më thanë se për pak do ma sillnin. Për të shtyrë kohën, u ngrita dhe qëndrova përballë dritares duke kundruar Ajfelin dhe pullazet e ndërtesave parisiane. Më kujtoheshin motivet e Hygos nga “Të mjerët”. U shtyva tutje dhe lëvizja nëpër dhomë. Ishte një raft me libra në qosh të dhomës. Ishin të bukur, botime të këndshme. I shfletoja aty-këtu ndonjë sa të shtyja orën disi, s’kisha nge për të lexuar; dhe nuk u vonua kur në derë trokiti shërbyesi i hotelit. Në dorë mbante një tabaka me të porositurat, por sytë mi mori një luledielli e vendosur në tabaka. “Ç’është kjo?” “Porosia juaj zotëri.” “Po. Por e kisha për lulen.” “Është nga shërbimi ynë zotëri.” Ngela për pak duke menduar mos dikush u kishte kumtuar diçka për to por s’ma hante mendja. “Merci garçon!” E mora dhe u ula menjëherë. S’do mend se buka ishte bagetë e prerë në feta. Por ajo luledielli… më kujtoi librin që kisha blerë para disa muajsh për Van Gogh-un, sikundër m’u kujtua edhe piktura për të cilën bisedova me shitësin e librave pranë Senës. Mora celularin dhe i nisa një mesazh Pierit: “Nesër do nisemi për në Auvers-sur-Oise”.
*
Pieri po flinte kur konduktori i trenit hyri në kabinën tonë që të kontrollonte biletat. Unë veçse i kisha lënë ato mbi tavolinë dhe shkruaja në një copë letre. Pak minuta më vonë Pieri u zgjua dhe më pa se mendjen e kisha tek letra.

Çfarë po bën?

U zgjove ti? – e pyeta pa hequr mendjen nga letra.
Ai u largua nga mbështetësja dhe bëri disa zgjatje për t’u çmpirë.

Uhh… Më paska zënë gjumi. – kaploi një moment heshtjeje, si ato heshtjet pas gjumit kur duhet të perceptosh se ç’po ndodh në realitet jashtë botës së

ëndrrave, duke endur sytë sa në një anë në anën tjetër me trurin bosh pa menduar gjë – Po ti çfarë po shkruan?

Idenë e një tregimi të ri.

Ou? Çka kështu?
Ula letrën dhe vendosa bërrylat mbi tavolinë.

Diçka për Shën Petersburgun.
Pieri u vrenjt në fytyrë me një mimikë moskuptimi.

Ti asnjëherë nuk ke shkruar për ndonjë qytet tjetër pos ‘Qytetit pa lumë’.

E di, por duke qenë se Qyteti s’ka lumë, atëherë ngjarjen dua ta zhvilloj diku, ku rrjedha e lumit të tij do ta zëvendësoi rrjedhën e lumit të mbytur të Qytetit.

Çfarë do të thuash me këtë?

Është e thjeshtë Pier, një ngjarje që do zhvillohej në Qytet, thjeshtë do të zhvillohet diku tjetër vetëm për shkak të lumit; nuk ka rëndësi se ku, e rëndësishme është ideja e saj.

Dhe ç’e mirë të shtyu ta mendosh këtë?

Mbrëmë pashë nga dritarja një plaçkitje që po bëhej poshtë pranë Senës. Dy burra me maska sulmuan një burrë me pallto jeshile dhe me çantë. Sigurisht se plaçkitja pati edhe grushte, dhe thashë me vete: Sigurisht se e keqja mbizotëron edhe në qytetet që kanë lumë, dhe jo vetëm tek ne.

Do bëhej mirë sikur një ditë rrjedhat e tyre të hapeshin përfundimisht.
Nuk thashë gjë. Si për të dalë nga sikleti i dëshirës së parealizueshme, lëvizja stilolapsin sa lartë-poshtë dhe nuk nxirrja zë. Kokën ktheva kah dritarja dhe shikoja nga jashtë. Në kabinë ra qetësia.
Më kishte zënë gjumi. Po shihja një ëndërr:
Isha në mes të një fushe. Ishte natë, yjet dukeshin të mrekullueshëm. Pranë meje ishte një lumë i cili reflektonte dritat e verdha të yjeve. Frynte erë e madhe dhe yjet lëvizën bashkë me hënën, duke lënë në qiell rrugët nga ecën,

me ngjyrat e tyre të ndezura kundrejt qiellit të errët. Në rrugë nuk lëviznin njerëzit, as qerret bartëse. Vetëm yjet lëviznin të valëzuar nga era që frynte. Po kaloja përballë një fushe të madhe me luledielli. “E mrekullueshme!” – më doli nga goja si në heshtje. Por pamja iku… Kundruall meje kaloi një tren i shpejtë tek po i binte sirenës.
U zgjova nga gjumi.

Bëre mirë që u zgjove mon ami. Në stacionin tjetër duhet të zbresim.

E di Pier? Në mitologjinë greke, përralla thotë se një nimfë e quajtur Klitie ishte e dashuruar me Apollonin, të ashtuquajturin perëndinë e Diellit. Në fillim edhe ai e donte atë, por më pas zemra e tij u kthye kah një nimfë tjetër. Në një sulm me tërbim xhelozie, Kliti i tregoi babait të nimfës tjetër, i cili më pas e varrosi të gjallë vajzën e tij si ndëshkim. Apollo ishte aq i zemëruar sa që e ktheu Klitien në një luledielli. Por, meqenëse dashuria e saj për të ishte aq e fortë, ajo e shikonte atë të lëvizte nëpër qiell çdo ditë, si luledielli që ndjek diellin.

Por ai prapë se prapë e la të gjallë atë.

Po, ashtu është.

… edhe pse ai mund ta vriste.

Eh, Pier… në një formë a në një tjetër, të gjithë nga ne vrasim ata që duam. Të vrasësh nuk do të thotë vetëm ta privosh dikë nga frymëmarrja apo nga jeta në mesin e të gjallëve. Njeriu vret sojin e tij duke e lënë të humbur e të përbuzur. Të vrasësh pa derdhur gjak është më e rëndë sesa të vrasësh me thikë; edhe pse kjo e fundit mund të të frikësojë më tepër. Nuk është e thënë që gjithmonë kur bie në humnerën thatike e të errët, ke rënë në gropë varri – edhe nëse tjetri të ka ‘vrarë’, asgjë nuk merr fund me vdekje; dhe ndodhë që dheu të të bie përmbi e kjo nuk do të thotë se po varrosesh, por se po mbillesh.
Në vagon ra heshtja. Ishte një heshtje aq e gjatë, e cila u prish vetëm nga boria kur treni ndaloi në Auvers-sur-Oise.