Ligjërimi sufik shpeshherë i ngatërron njerëzit e ditur, sepse nuk është në përputhje me kanunet strikte të njohurive racionale. Njohja sufike mësohet përmes ndërveprimit të shpirtit të  mësuesit dhe nxënësit dhe është një proces transmetimi, “i patransferueshëm” me metoda racionale, por, me rrëfenja, anekdota, alegori, metafora, muzikë, vallëzim, ndërsa me rëndësi të veçantë është roli i poezisë si një shprehje e rëndësishme e të vërtetave të përshpirtshme. Letërsia e tesavvufit e zotëron edhe të jashtmen edhe të brendshmen, mesazhi i saj nuk mund të shpjegohet vetëm me teorizim racional, por është i kuptueshëm vetëm për ato që ndajnë të njëjtën përvojë.

Si rrjedhojë është aspekt i rëndësishëm kuptimi i vërtetë i teksteve sufike, simbolika e shkronjave, numrave, diskursit të veçantë  ku theksi vihet në kuptimin e brendshëm të shkronjave, numrave, fjalëve, fjalive  individuale dhe renditja e tyre në bazë të gjendjes/hal të performuesit me përshpirtshmëri të eksponuar.

Njerëzit gjithmonë janë përpjekur të njohin botën përreth tyre, për të mbijetuar në të, dhe njohja e botës gjatë historisë ka ndodhur shpesh përmes përvojave të brendshme të individëve. Shumë shpesh ka ndodhur që pas përpjekjeve maksimale të shkencëtarëve për të njohur fenomenet e ndryshme natyrore t’ju “pëlcet” diçka në kokë në trajtë të andrrës dhe ta zgjidhin çështjen dhe si pasojë të bashkohen guralecët e mozaikut të përgatitur dhjetra vite me rradhë.

Sekreti i Zotit, siç e quajnë sufitë, është sekreti i ekzistencës. Ai përmban të gjitha ligjet e natyrës, për njerëzimin ende kryesisht të pakuptueshme; e gjithë tabloja e botës, është ende e paarritshme për mendjen njerëzore dhe si i tillë ky sekret krahas epistemologjisë kërkon edhe përkushtimin ontologjik, pra përveç dijes kërkon edhe përqëndrimin qenësor në të vërtetën. Individët që hyjnë në rrugën e kërkimit të njohjes së së Vërtetës janë në fillim të hutuar, sepse shumë gjëra nuk janë në harmoni me ligjet e logjikës së deriatëhershme. Poeti i madh sufi  Mevlana Xhelaluddin Rumi e ka shprehur këtë në vargjet e mëposhtme:

“Çfarë të bëj, o muslimanë?” Nuk e njoh më veten.

  Unë nuk jam as i krishterë, as hebre, as persian e as musliman,

  Unë nuk jam as nga Lindja, as nga Perëndimi, as nga toka dhe as nga deti;

  Unë nuk vij as nga natyra dhe as nga qiejt në rrotullimin e tyre.

  Unë nuk jam as nga toka, as nga uji, as nga ajri, as nga zjarri;

  Unë nuk jam as i qiellit, as i fushës;

  as i ekzistencës dhe as i qenies.

(…)

As trup e as shpirt, sepse i përkas shpirtit të të Dashurit.” ( Divan-i Shems)

Fjala e Zotit (esenca e Zotit, natyra e Zotit) u është zbuluar gjatë historisë individëve më të zhvilluar, të cilët kishin mundësi të “harmonizoheshin” me Zotin, sepse kishin “organet”/receptorët më të zhvilluar që mund të dëgjojnë (“ai që ka veshë le të dëgjojë”) dhe të dallojnë me  “syrin shpirtëror”. Natyra e Zotit për sufijtë është e pafundme dhe është e pamundur ta njohësh atë si të përcaktuar racionalisht sepse, njeriu dhe metoda nuk janë faktorët që përcaktojnë njohjen e Zotit. Tesavvufi para përdorimit të metodave dhe shpjegimeve verbale, i shfyrtëzon lëvizjet, demonstrimet, të cilat e çojnë njeriun që ti dorëzohet hirit të Zotit, ndërsa njohjen, padyshim, e lejon Zoti. Njeriut i takon vetëm arti i dorëzimit Perëndisë.

“Askush nuk mund ta njohë vetë Zotin. Thelbi i Zotit mund të njihet vetëm nga hiri i tij.

Mendja do t’ju çojë, por vetëm në derën e Tij. Hiri i Tij do t’ju përcjellë tek Ai.” (Senai)

Simbolika e derës përmes së cilës hyhet në kopshtin e fshehtë mund të gjendet në shumë rrëfenja dhe legjenda ku përshkruhet mënyra e hyrjes në fushën e njohjes së Zotit. Në tesavvuf, poezia është çelësi që e zhbllokon atë derë, ndërsa mjeshtri/mësues është ai që i jep çelësin nxënësit/udhëtarit shpirtërorë. Njeriu hyn në rrugën e tesavvufit kur ndjen “thirrjen e Zotit” dhe njeriu që e ka përjetuar atë konsiderohet i denjë për të qenë udhëtar shpirtëror. Pra, kjo do të thotë se individi që fillon të kryejë praktikën e tesavvufit, në zhvillimin e tij personal, është i gatshëm të furnizohet me njohuri që janë më të larta se ato që ia ofron jeta e përditshme. Tesavvufi konsideron se fotografia e vërtetë e botës, e Vërteta, është e mbuluar për njerëzit dhe se velloja e të vërtetës mund të hiqet me praktikë adhuruese të vazhdueshme. Vetë gnoza, në këtë rast, mund të shpjegohet si prani – prandaj, akti i gnozës është akt i pranisë. Ai që di është ai që është i pranishëm, kështu që ai sheh, dhe ai që është i pranishëm  mund të thuhet se është zgjuar.

Njohuria sufike nuk mësohet përmes shpjegimeve të lodhshme racionale (si në leksikone), por nëpërmjet ndërveprimit të shpirtit të mësuesit dhe nxënësit, disa mësues me kënaqësi përdorin forma fetare, të tjerë poezi romantike, të tjerë e bartin të vërtetën duke treguar rrëfenja dhe legjenda, ndërsa disa mbështeten në forma të ndryshme të artit dhe prodhimeve  artizanale. Me fjalor bashkëkohor mund të themi së bëhet fjalë për qasje shumëdimensionale.

Siç thash edhe më lartë, njohja sufike mësohet përmes ndërveprimit të shpirtit të  mësuesit dhe nxënësit dhe është një proces transmetimi, “i patransferueshëm” me metoda racionale, por, transmetohet  me rrëfenja, anekdota, alegori, metafora, muzikë, vallëzim, ndërsa me rëndësi të veçantë është roli i poezisë si një shprehje e rëndësishme e të vërtetave të përshpirtshme. Letërsia e tesavvufit e zotëron edhe të jashtmen edhe të brendshmen, mesazhi i saj nuk mund të shpjegohet vetëm me teorizim racional, por është i kuptueshëm vetëm për ato që ndajnë të njëjtën përvojë. Kur një ide vesh petkun e poezisë, ajo ushtron një ndikim më të madh”, besojnë sufijtë, dhe kjo për shkak se poezia mundëson një hap jashtë sferës së racionales, del “jashtë” mendjes, gjë që është sërish e nevojshme, sepse mendja nuk mund të shpjegohet nga vetë mendja, prandaj jo gjithçka mund të shpjegohet racionalisht, por ka nevojë të çlirohet nga mendja (të çlirohet nga prangat e mendjes).Arsyeja, për sufijtë, është një forcë statike, ndërsa dashuria është një forcë revolucionare, shtytëse. Arsyeja synon ta mbrojë njeriun, (njeriu është i kujdesshëm, i llogaritur dhe për këtë arsyeja është egoiste). Ndërsa njohja sufike kërkon krahë të lira dhe fluturim të vazhdueshëm. Gnosisi sufik, siç thotë Mevlana, është gjuhë e zogjve dhe e kupton vetëm ai që e njeh atë gjuhë. Kuptimi thelbësor i porosisë së tesavvufit nuk mund të mbyllet  në fjalën, pra nuk mund të shprehet në gjuhën në të cilën njerëzit flasin në përditshmëri, shpeshherë gjuha është e pafuqishme për ta përcjellë atë kuptim, sepse për të kuptuar se për çfarë bëhet fjalë në kontekst të përjetimit metafizik mund të flasin vetëm ata që ndajnë të njëjtën përvojë.

Një gjuhë që dëshiron të depërtojë në zemrën e njeriut, një gjuhë që dëshiron të depërtojë në vetëdijen e një individi duhet të jetë e tillë që të mund të shqiptojë, domethënë, të përcjellë mesazhin e të Përjetshmit.

Rruga e tesavvufit thuhet se është edhe rrugë e dashurisë, ose njohja e Zotit arrihet vetëm përmes dashurisë, sepse dashuria është e vetmja forcë që mund të kapërcejë kufizimet e arsyes. Një rrugë e përshtatshme drejt Zotit është e mundur vetëm duke u shkrirë në një gjendje dashurie të përshpirtshme, edhe Plotini gjithashtu mendonte se as njohuritë racionale, as mendimi konceptual nuk mund të njohë Një’shin.

Hafizi flet pa mëdyshje për këtë realitet:

“O ju që doni ta joshni dashurinë në grackën e shpjegimit, interpretimit.

Nuk kemi çfarë të flasim me ju, ju qëndroni të shëndetshëm”:

“Gjuha e dashurisë nuk është ajo që rrjedh nga gjuha.

Pra, hanxhi, sill verë dhe mbylle këtë debat të pafrytshëm”.

Sufitë thonë se dashuria, jo arsyeja, i vuri flakën botës:

  “Dashuria u shfaq dhe i vuri flakën gjithë botës.

  Arsyeja nuk mund të jetë as shkëndijë në atë flakë.” (Hafiz)

Sufitë shpesh e quajnë Zotin “të dashur”, dhe rruga e tesavvufit njihet gjithashtu si “rruga e dashurisë”, sepse ata besojnë se  vetëm me dashuri është i mundur dorëzimi i plotë. Mevlana Xhelaluddin Rumiu të gjitha paraqitjet në këtë botë i shihte si një metaforë të dashurisë dhe e konsideronte, si edhe shumë sufi të tjerë se dashuria është arsyeja e çdo lëvizjeje.

Letërisa sufike, nëse do ta kishim përshkruar me fjalët e Heidegger-it, është me karakter hermeneutik (termi lidhet me emrin e zotit Hermes, “lajmëtari i perëndive, i cili i sjell zërin e gjykimit, lajmin kush është në gjendje ta dëgjojë atë zë”, dhe si të gjitha tekstet ezoterike janë shumështresore, ku të gjithë interpretojnë dhe kuptojnë përmbajtjen sipas aftësive të tyre dhe konsiderohet si një mjet transmetimi i gnosisit sufik që ka vlerë të madhe. Hiedegger beson se diskursi perëndimor, i cili ndjek ligjin e logjikës dhe merret me turmë të koncepteve “është i pamjaftueshëm për të njohë të qenurit e qenies, sigurisht, jo më në mënyrën e metafizikës, por në atë mënyrë që vetë qenia del në dritë.

Sa më shumë që i afrohemi burimit, atëherë shenjat e dallimit bien dhe gjithçka afër burimit është identike, është më e zakonshme, është më afër nocionit të Plotinit për Një’shin, dhe për të arritur këtë, është e nevojshme thyerje e prangaeve të të menduarit racional, i cili fillimisht mund të shkaktojë frikë dhe konfuzion. Për këtë po flasin vargjet e një sufiu  që kaloi një përvojë të tillë:

“Më keni kapur mendjen, shikimin, dëgjimin, shpirtin tim, krahërorin tim, mua të tërin.

  Jam i humbur në bukurinë tuaj të jashtëzakonshme. Dhe nuk e di më ku unë bëj pjesë në këtë oqean të kënaqësisë.” (Ebu Medjen)

Kur një sufi është vetëm natën, duke medituar dhe lutur Zotin, në zemrën e tij fillojnë të zbresin sekretet hyjnore të njohjes që ngjallin ekstazën, e cila e nxjerr shpirtin e tij jashtë trupit.

Në vetminë e një hapësire krejtësisht të ndarë nga njerëzit e tjerë, ku kufijtë e hapësirës shpirtërore nuk e kalojnë vendin e sexhdes së tij në të cilën ndodhet, sufiu është i përqëndruar  vetëm tek Ai të cilin e thërret dhe atëherë fjalët fillojnë të dalin nga goja e tij, lapsi i tij shkruan me gjakun e shpirtit dhe paraqiten perlat e letërsisë sufike ndër shekuj.