Pavarësisht se çfarë mendon një person, ai mbart një pjesë të trashëgimisë sociale të shoqërisë ku jeton. Me fjalë të tjera, një person nuk mund t’u rezistojë plotësisht kodeve shoqërore, mentalitetit të gjuhës që flet dhe modeleve të sjelljes që kanë ekzistuar që nga e kaluara. Sado që i kundërshton këto, prapëseprapë do të thotë se është pranë njërës anë të kësaj lloj vazhdimësie. Tradita nuk është mbërthim në të kaluarën dhe nuk mund të shihet si një “burg që duhej çmontuar dhe hedhur andej”, pasi çdo i tashëm rrënjët i ka në të kaluarën. Në mënyrë që një pemë të ngjitet më lart dhe të bëhet më sublime, rrënjët e saj duhet të jenë më të thella dhe në tokë më të fortë. Një pemë pa rrënjë është e dënuar të shembet. E kaluara, burimi i historisë dhe traditës, është si rrënja e një peme. Fuqia e vërtetë që e bën pemën të fortë dhe e bën atë të sfidojë vitet dhe faktorët e jashtëm janë rrënjët që nuk shihen nga jashtë. Është si të rekomandosh të shkulësh një pemë nëse refuzon traditën dhe historinë. Pikëpamja e çrrënjosjes së traditës nuk mbart kurrë drejtësi apo vullnet të mirë përkundrazi, ajo mbart motive jashtëzakonisht të fshehta.
Nga këndvështrimi i artit dhe letërsisë, mund të gjesh shumë shembuj nga të gjitha periudhat dhe kohërat e refuzimit të traditës dhe pretendimit se secili duhet të krijojë traditën e vet. Letërsia e shekullit të 19 dhe 20 bazohet në refuzimin e trashëgimisë së shekujve. Aty ku të gjithë përpiqen të krijojnë një traditë, nuk ka traditë. Sepse tradita është që brezi i dytë (dhe sigurisht të tjerët) vazhdon disi nga brezi i parë. Do të thotë të vazhdojmë dhe të përditësojmë gjërat, ndërsa ne për fat të keq, kemi qenë gjithmonë të privuar nga kjo vazhdimësi. Një nga problemet tona më thelbësore në të cilën fokusohet çdo njeri i arsyeshëm, është përpjekja për të ndërtuar mbi “parrënjat” dhe refuzimin radikal të së kaluarës nga të gjithë ata që vijnë. Një periudhë të gjatë gjeneratave të reja u është imponuar mendimi se mund të jenë të rinj dhe ‘bashkëkohorë’ duke mohuar atë që kanë bërë paraardhësit e tyre. Ky është një obsesion shumë i rrezikshëm. Një jetë e shëndetshme e kulturës, artit dhe letërsisë është e mundur vetëm me vazhdimësi. Ne gjithmonë fillojmë nga e para. Kjo ka ndodhur edhe në poezi. “Kushdo që i vjen në mendje ‘thyen idhujt’ për të ngritur idhullin e vet.”
Përhapja e pakontrolluar e lëvizjeve pozitiviste dhe modeli i edukimit të stilit të ri ishin efektivë në formimin e kësaj tradite “refuzuese”. Kjo ndikoi edhe në fushën e mendimit dhe të emocioneve fetare. Disa ide filozofike, veçanërisht lëvizjet racionaliste, pozitiviste dhe materialiste, megjithëse jo sistematike dhe të shpërndara, tronditën besimet fetare dhe konceptet e natyrshmërisë njerëzore. Njohuritë filozofike të kohës së re arritën në trojet shqiptare jo në mënyrë sistematike, por rastësisht dhe në masë, ata shtyheshin nga bindjet e individëve drejt disa testeve psikologjike dhe mendore, duke shkuar përtej kufijve të njohurive klasike. Nuk është e vështirë të parashikohet se edhe arti dhe letërsia, që janë shfaqje e natyrshme e mendimit do të marrën hisen e tyre nga këto ndryshime.
Kjo “parrënjësi” vazhdon në bazë të pikëpamjeve individuale si dhe në bazë të lëvizjeve të ndryshme. Si pasojë e kësaj arti dhe letërsia u përballën me një strukturë të ndërtuar mbi refuzimet. Ata që erdhën pas ishin të vendosur për të denigruar dhe madje shkatërruar të mëparshmin. Cilat janë rrënjët e kësaj urrejtjeje? Dhe pse nuk mendohet për faktin se edhe ai do të refuzohet brenda një brezi tjetër? Çfarë është ajo që e bën gjithmonë të dashur për ne “atë që nuk na përket”?
Tradita ka të bëjë me vazhdimësinë dhe qëndrueshmërinë. Tradita është thelbi që nuk ndryshon kurrë, duke bartur me vete gjërat që ndryshojnë. Edhe sikur arti dhe letërsia, në kuptimin e një veprimtarie artistike, të refuzojë të gjitha format tradicionale dhe të përkufizohet si “e re”, ajo nuk do të mund t’i bëjë asgjë strukturës tradicionale të “gjuhës” me të cilën ekziston. Me fjalë të tjera, gjuha e vërtetë është treguesi më i madh konkret i traditës. Sepse edhe fjala më e thjeshtë duhet të kapërcejë rezistencën e shekujve për të ardhur në ekzistencë. Tradita shfaqet më së miri në gjuhë. Përveç kësaj, kur bëhet fjalë për traditën, nuk duhet të vijnë në mendje vetëm gjërat kombëtare apo lokale. Artistët dhe studiuesit e mëdhenj e shikojnë traditën nga një këndvështrim shumë më të gjerë. Ndërsa ne refuzojmë lëvizjet që kanë ekzistuar një ose dy breza më parë, e lëre më shekuj për sa i përket ekzistencës dhe klasicizmit të veprave letrare, ne në fakt shpërfillim traditën e madhe që ekziston në bazën e klasikëve të mëdhenj.
Kur e shikon traditën në këtë mënyrë, atëherë refuzimi i saj do të thotë humbje e shpirtit. Tradita në kuptimin e trashëgimisë letrare nuk vjen vetëm nga raca, kombi, historia e përbashkët dhe një origjinë me kufij të përcaktuar qartë. Tradita është pronë e një sërë racash apo kulturash të ndryshme. Kjo vjen nga sjellja e tyre dhe jo nga natyra e tyre. Historia kumulative tregon një lloj karakteristikash ekzistence që nuk janë gjë tjetër veçse mënyrat e bashkëjetesës së kulturave. Prandaj, në procesin historik, askush nuk e ndan atë që i takon me vija absolute dhe secili ka aspekte që i detyrohet njëri-tjetrit. Në këtë kuptim tradita po përpiqet të ndjekë imazhet e një strukture shumë më komplekse që janë shumë të vështira për t’u shpjeguar. Sipas disa studiuesve traditë do të thotë të ndjekësh imazhin e origjinës. Për shembull, Ray Livingston e percepton traditën si vijon: “Tradita nënkupton paraqitjen e pikëpamjeve dhe mendimeve që do të pasqyrojnë në mënyra të ndryshme të vërtetat kryesore të Traditës së Parë të vendosur nga Zoti me Krijimin. Është një doktrinë që bazohet në të vërteta të shenjta dhe, për shkak se pasqyron të vërtetën, ka një pozicion qendror rreth të cilit mblidhen mendimet e tjera…”. Prandaj, tradita nënkupton kërkimin e substancës hyjnore që ekziston në thelbin e njeriut dhe artistit, në njëfarë kuptimi, tradicionalisti është ai që e kërkon këtë thelb hyjnor.
Përveç kësaj, ka edhe nga ata që e shohin traditën si një superstrukturë mbi historinë, racën dhe kulturën, dhe ndoshta aspekti më i rëndësishëm dhe më misterioz i traditës qëndron këtu. Ndërsa ne refuzojmë edhe strukturën dhe kërkimin e një brezi më parë, T.S.Eliot nis traditat e tij me Virgiliusin. Gjetjet e Eliot pasqyrojnë pikëpamjet e sinqerta të një intelektuali që ka një kuptim të thellë të ekzistencës dhe në këtë kuptim, sa më thellë të shkojë origjina dhe burimi i artit, aq më misterioz dhe mbresëlënës do të jetë ai. Sipas Eliot-it, një artist nuk mund të jetë universal nëse nuk përfaqëson traditën e qytetërimit të cilit i përket, e lëre më traditën e tij pra, në kuptimin që ai nuk përfaqëson të gjithë traditën evropiane. Eliot e shikon gjithashtu historinë që mbart traditën përmes syve të Lévi Straus: “Pas një letërsie të pjekur ka një histori, jo thjesht një histori e asaj që ndodhi, një koleksion dorëshkrimesh dhe dokumentesh të një lloji apo tjetër, por mundësitë e një gjuhe brenda kufijve të atij qytetërimi. Kjo është një histori që po zhvillohet, megjithëse në mënyrë të pavetëdijshme në rrugën e të kuptuarit.
Milan Kundera, ashtu si Elioti, është një nga artistët që e lidh anën e traditës së veprës letrare jo vetëm me një komb, por me një qytetërim të madh dhe me ngjarjet historike brenda një rrethi qytetërimor. Konstatimi i Milan Kundera-s se tekstet letrare nuk mund të ndërtohen dhe të kuptohen pa njohur aventurën, dhe se arti është në thelb produkt i një qytetërimi, si dhe vendor është një shembull i mirë se sa e rëndësishme është tema e historisë dhe qytetërimit. Kundera thotë: Evropa ka një histori. Kjo është një aventurë e zakonshme nga viti 1000 deri në ditët e sotme. Ne të gjithë jemi pjesë e saj dhe të gjitha veprimet tona individuale dhe kombëtare, mund të shpjegohen plotësisht vetëm nëse vendosen në lidhje me të. Mund ta kuptoj Don Kishotin pa e ditur historinë e Spanjës, por nuk mund ta kuptoj nëse nuk njoh aventurën historike të Evropës, për shembull periudhën e kalorësisë, romancat e pallateve, kalimin nga mesjeta në epokën moderne.
Ky konstatim është i vlefshëm gjithsesi edhe për nënqiellin tonë. Ne nuk mund ta kuptojmë artin dhe letërsinë tonë përderisa nuk e kuptojmë aventurën qytetërimore, lindore dhe perëndimore, të shqiptarëve. Arti jonë është pasqyrim i qytetërimit perëndimor dhe lindor dhe besoj se Kundera ua jep përgjigjen më të mirë atyre që tërbohen kur u thuhet se tekstet letrare nuk mund të kuptohen pa e njohur plotësisht konceptin e qytetërimit ku janë shkruar.
Këto deklarata na çojnë në këtë të vërtetë. Arti nuk është një strukturë e thjeshtë që mund të kuptohet vetëm duke iu referuar historisë së veçantë të një kombi. Historia ka edhe një veçori shumë komplekse që nuk mund të zgjidhet vetëm nga këndvështrimi lokal dhe kombëtar. Për të kuptuar artin si dhe historinë, është e nevojshme të gjurmohen shekujt, të konsultohen të gjithë elementët strukturorë që përbëjnë rrethin e qytetërimit dhe të kërkohen gjurmët e tij në të gjithë rrethin dhe historinë e qytetërimit. Walter Andrews thotë: “Tradita shfaqet në mënyrë metaforike si poezi-tekst i krijuar nga një kulturë e tërë. “Është një objekt letrar i dallueshëm, me pasuri dhe fuqi të jashtëzakonshme, që u deshën shekuj për t’u krijuar dhe për të cilin u munduan shumë njerëz…”. Tradita është një pasqyrim jo vetëm i kombit, por edhe i qytetërimit në një nivel më të thellë. Është e nevojshme t’u referohemi elementeve strukturore të qytetërimit në ndërtimin e veprës artistike si dhe në zgjidhjen e saj.
Arti është imazh dhe origjina konkrete e imazhit zbulon burimin e artit dhe artistit. Gaston Bachelard shprehu këtë të vërtetë të rëndësishme për identitetin e artistit: “Në të vërtetë, është e mundur të përcaktohet zgjimi i një krijimi të vërtetë poetik që arrin në shpirtin e lexuesit me jehonën e një imazhi të vetëm poetik. Një imazh poetik trondit tërësisht veprimtarinë gjuhësore me risinë që sjell. Imazhi poetik na çon në rrënjët e qenies që flet.” Meqenëse imazhi poetik na çon në rrënjët e artistit, do të thotë se kudo që artisti zgjedh fushën e metaforave për të krijuar një imazh, ato janë burimet nga ai vizaton. Sepse arti është me imazh të përjetshëm dhe një imazh ka nevojë për vizionin origjinal të ekzistencës së artistit krijues për të ekzistuar. Imazhi është struktura në shtresën më të thellë përmes së cilës do të prezantohet mesazhi. Duke qenë se “mesazhi është një shpirt i objektivizuar”, artisti duhet ta reduktojë këtë shpirt në një shënjues konkret dhe ne lundrojmë drejt kuptimit duke parë shënjimin e këtij shënjuesi konkret. Ku e zgjedh artisti objektin lëndor që do të mishërojë këtë frymë dhe çfarë e përcakton këtë zgjedhje?
Siç thamë më lartë, nëse një artist nuk zotëron plotësisht fushat e ekzistencës së qytetërimit të tij, ai ka bllokuar universalitetin e tij. Në këtë kuptim, sipas gjetjeve të Eliot-it, artistët tanë nuk janë askund në traditën e tyre. Shënjuesit konkretë që përdorin në botën e imazheve dhe metaforave që zgjedhin tregojnë gjithashtu burimet e qëndrimit të tyre artistik. Një pjesë e madhe e artistëve dhe letrarëve e përjashtuan historinë, kulturën dhe qytetërimin e tyre në krijimin e imazheve. Artistët tanë nuk e arritën vetëdijen për akumulimin e tyre historik dhe qytetërues, në kuptimin që thonë Eliot dhe Lévi-Strauss, ata kanë një qëndrim arrogant dhe madje armiqësor drejt fushës së tyre të ekzistencës, dhe në këtë kuptim, ata krijojnë tekste në një mënyrë krejtësisht të largët nga traditat e tyre. Qëndrimi reaksionar që ata kanë zhvilluar ndaj klasikëve, kulturës dhe intertekstualitetit të tyre i bën ata zëdhënës të zonave të ekzistencës së qytetërimeve të tjera, jo të zonave të tyre të ekzistencës, dhe duke qenë se tashmë ekzistojnë themelues tekstesh origjinale në ato zona të ekzistencës, artistët tanë janë të dënuar të mbeten gjithmonë në harresë.
Si përfundim mund të themi, nëse një artist nuk i ngërthen burimet ekzistenciale të kombit të tij, nuk do t’i mbetet asgjë për të treguar në artin e tij përveçse të qëndrojë larg kombit të tij. Së paku, kjo do të thotë të largohet nga burimet e veta. Të largohesh nga burimet tua do të thotë të biesh në imitim dhe të bllokosh mundësitë dhe shtigjet e zhvillimit. Një poet me vetëdije historike, thotë Eliot, nuk shpreh vetëm ndërgjegjen e kohës së tij. Për të, e gjithë letërsia që nga Homeri dhe letërsia antike , që duhet konsideruar brenda tij, ekzistojnë në të njëjtën kohë dhe të gjitha këto vepra letrare përbëjnë një trup organik. Ne duhet të jemi po aq të vetëdijshëm për qarqet themeluese të qytetërimit tonë sa edhe për kulturën dhe historinë tonë. Sigurisht, traditë nuk është vetëm emri i asaj që jemi të detyruar të vazhdojmë dhe të mbindërtojmë. Poeti bashkon një histori të tërë, një kulturë të tërë dhe tekste themeluese të qytetërimit të tij, filtruar dhe ndërtekstualisht, në mënyrë që të lërë një traditë që do ta ndjekin ata që do të vijnë pas tij. Përndryshe, fati i atij që thotë “tradita fillon nga unë” në brezin e ardhshëm do të fshihet. Duhet thënë qartë se arti jonë nuk do të jetë kurrë në gjendje të prodhojë asgjë origjinale pa e vlerësuar akumulimin e tij historik duke lënë mënjanë të gjitha paragjykimet dhe do të jetë gjithmonë i dënuar të jetë një kopje. Por fragmentimi aktual dhe ndarjet ideologjike sugjerojnë se kjo do të jetë e vështirë. Vetëm për shkak se është e vështirë nuk do të thotë se nuk do të jetë e pamundur. Këtë duhet ta arrijmë, përndryshe nuk do të kemi asnjë vlerë artistike për t’i lënë historisë diçka nga arti jonë bashkëkohor.

/RevistaUji-XI/