Poezia është një lloj realiteti i veçantë që korrespondon me përvojat e jetës. Ajo lind nga nevoja e brendshme e krijuesit dhe një realitet i caktuar i një të tashmeje të pafundme. Ajo sublimon kërkimin krijues të kuptimit dhe lëvizjen e vazhdueshme të gjuhës, atë aspiratë të natyrshme drejt realitetit. Një poezi është, pra, një dukuri e vazhdueshme në gjuhë, në mendim, në raportin ndërmjet reales dhe imagjinares. Në një moment në rrugën e ngjarjeve krijuese, poezia dhe jeta preken shumë herë  me njëra-tjetrën, kryqëzohen pikërisht atëherë, siç thotë Octavio Paz, kur poeti anulon ose konfirmon jetën me fjalë, kur e kodon, e përkthen në një poezi, kur e idealizon, kur e trajton sinqerisht dhe me dashuri. Charles Baudelaire duket se konfirmon vërejtjen e Paz-it me deklaratën: …Unë e dua një poet që është në kontakt të vazhdueshëm me njerëzit e kohës së tij dhe që shkëmben mendime dhe ndjenja me ta, të interpretuara mjaftueshëm me gjuhë konkrete. Çdo poet i vërtetë krijon një imazh poetik sugjestionues me dridhjet e tij melodike, që përmban edhe subjektin edhe personin, botën jashtë artistit dhe botën brenda artistit. Poezia, pra, ringjall në mënyrë të mbinatyrshme gjendjet natyrore të një shpirti krijues. Por me atë rast ajo e barazon absolutisht qenien dhe dëshirën e poetit-krijues. Në këtë zbulim të gjendjes dhe kuptimit, poeti nuk përpiqet të konfirmojë absoluten, ai interpreton ekzistencën njerëzore. Poezia është, natyrisht, zbulimi i thelbit që, duke zbuluar këtë, krijon një botë tjetër. Diskursi i poezisë, sipas Martin Heidegger, mbështetet në zbulimin metafizik të sensuales dhe josensuales, në kuptimin dhe domethënien e gjuhës, në vetminë e lindur dhe fuqinë shoqëruese të fjalës, në aftësinë për të vëzhguar dhe imagjinuar si përmbajtje e ekzistencës njerëzore. Fuqia e vërtetimit të kuptimit të një poezie nuk qëndron në qartësinë e saj, por në vërtetësinë e tonit, vetë ritmin dhe strukturën e vargut, në fuqinë krijuese të gjuhës së përdorur për të ndërtuar një poezi dhe që prodhon ai realitet me racionalitetin e brendshëm të po asaj gjuhe (poetike). Duke u lëkundur vazhdimisht mes së mirës dhe së keqes, siç do të thoshte Baudelaire, poeti i përkushtohet kërkimit të pasionuar të së vërtetës dhe të bukurës.

Gëte dikur shkroi se të gjitha poezitë duhet të jenë të përshtatshme, domethënë realiteti duhet t’u japë atyre mbështetje dhe strukturë. Përndryshe, sipas Gëtes, nuk do të kishte asnjë poezi. Në këtë kuptim, një rast individual befas bëhet poetik dhe universal. Vlera e poetikës së Fatijona Bajrajt qëndron pikërisht në forcën dhe fuqinë e vizionit universal, i cili, mund të thuhet, buron nga ngjarja apo përvoja e saj më private. Përveç kësaj, poezia e Fatijonës është interesante për t’u lexuar sepse ajo sjell shumë shpirtin personal, intim dhe të afërt, në veprën e saj poetike. Dhe kjo do të thotë se poezisë së saj nuk i mungon kontemplativiteti, spontaniteti, imediatesia, butësia dhe ndjeshmëria. Poezia e Fatijonës, pa dyshim, posedon realitetin, të vërtetën dhe ekzistencën e vet, e cila, me këtë rast, transmetohet dhe vlen vetëm brenda botës poetike. Ai realitet i një kënge, i poezisë në përgjithësi, përjetohet para së gjithash nga intuita dhe shpirti. Poezia, siç shkruan Mevlana Xhelaluddin Rumiu, ndihet, por edhe shpaloset, përfaqëson një përvojë, një imazh të së tërës, e cila, kur bëhet fjalë për poetikën e Fatjonës, ndonjëherë krijohet nga pjesë të jetës. Diksioni i vargut në të është qetësisht i thjeshtë. Fjalët që përbëjnë vargun, në rastin konkret, nuk e humbasin kurrë lidhjen e tyre me realitetin dhe faktet e jetës reale. Ndoshta pikërisht për këtë, bazuar në mprehtësinë sipërfaqësore të lexuesit, poetika e Fatijonës në mënyrë deklarative mund të thuhet se është e thjeshtë dhe e qetë, e pakapshme në shumë elementë sipas enigmave të ofruara të jetës. Në poezitë e saj, për shembull, ajo përdor shpesh motivin e vetmisë dhe pritjes. Në korrespondencë të drejtpërdrejtë me dashurinë, në trajtë të lutjes intime, duket se ofron një shenjë të një çarje tragjike që ndjehet në qenien e saj, një shenjë e vetmisë ekzistenciale, një shprehje e njëfarë dëshpërimi të heshtur. Natyrisht, forcon vetminë ekzistenciale dhe nevojën për t’iu drejtuar të tjerëve, intensifikon dramën, ritmin e dritës, thjeshtësinë e thënies poetike dhe ndjenjën e tensionit të brendshëm të vargut. Në një transformim të vazhdueshëm, fjala poetike këtu bëhet edhe argumenti i mbrojtësit të së Vërtetës, edhe motoja e besimtarit në Dashurinë dhe zbatimit të aktit nëpërmjet lutjes së vazhdueshme.

Ngjashëm si edhe në përmbledhjet paraprake, edhe këtu ajo ndjek në radhë të parë pastërtinë e ngjitjes shpirtërore dhe origjinalitetin e aktit poetik, ndaj duket se me këndimin e saj më tepër përshkruan se sa problematizon jetën dhe realitetin njerëzor. Për më tepër, poetja i drejtohet mjeteve poetike më të përshtatshme, të ashtuquajturit plan makro dhe mikro, duke përdorur detaje të mëdha dhe në dukje të parëndësishme, në vëzhgimin e botës rreth saj me dëshirën për të ofruar vitalitetin dhe plotësinë e jetës. Ndoshta kjo për faktin se në poezinë e saj fjalimi poetik mbi temën e dashurisë dhe lutjes është i qetë dhe konciz i reduktuar në indin nervor të nevojshëm, në pika thelbësore e të kënduarit që në një rast konkret kërkon një metaforë dhe reflektim të zgjeruar dhe këto, nga ana tjetër, duke ndërtuar një imazh poetik efektiv, gërshetojnë realen me atë fiktive, reflektojnë mbi realitetin, njerëzit dhe ngjarjet me fjalët që i përkasin kohës dhe heshtjes së tyre që i përket përjetësisë. Dhe siç dihet, fjalët ndjekin mendimet, sekreti i dijes që në poezitë e saj vjen nga përmbajtja emocionale, nga ajo që i duket e njohur të gjithëve, dhe motivet e shkrimit të poezive vijnë dhe imponohen nga përqendrimi i thellë krijues, nga analiza e ndjenjave që ngjallin dukuritë dhe ngjarjet konkrete.

Por Bajraj, duke krijuar, insiston në botën imagjinare, në thirrjen e gjumit, në heshtje. Si ëndrra ashtu edhe bota e imagjinatës janë në përputhje të vazhdueshme me realitetin, me një hapësirë ​​që pulson me valët e dramës bashkëkohore njerëzore dhe dhimbjen në marrëdhëniet e dashurisë mes Tij dhe saj. Edhe pse kryesisht sinjalet e vërteta që vijnë nga realiteti dhe dashuria midis Tij dhe saj, e lidhin dhe i ngjajnë asaj atmosfere primordiale midis Tij dhe asaj. Poezia e Fatijonës është një përvojë krijuese e vazhdueshme dhe që, si e tillë, i shërben funksionit të vendosjes së disa vertikaleve shpirtërore e qytetëruese, dhe këto, nga ana tjetër, kryqëzohen në orbitën krijuese poetike. E gjithë kjo thotë se ajo krijon botën e saj të njohur letrare me veçori të dukshme, të cilat manifestohen në një vërshim të vazhdueshëm kuptimplotë dhe rrjedhës gjuhësor nga vargu në varg, nga strofa në strofë, madje nga poezia në poezi. Për këtë poetesha shkruan më së shpeshti në mënyrë rrëfimtare, në vetën e parë njëjës, në një fjalim spontan dialogo-emocional pa befasi dramatike dhe trazira të mëdha. Është poezi që nuk di të fshehë, e cila i hyn njeriut me besim dhe pasion. Fatijona  e bën këtë në heshtje, me zë të ulët, pothuajse me pëshpëritje, fshehurazi dhe me përkushtim, pa asnjë qëllim përfundimtar apo parandjenjë ngjitëse… Me vargjet e saj, ajo kupton pasurinë melodike të tingujve dhe ritmeve dhe ofron ajrosjen, fatin, lehtësinë e trembjes lirike dhe dendësinë emocionale të materies së zotëruar të jetës. Poezia e saj është e komunikueshme me një gjuhë poetike që sjell një pasuri ritmesh, harmonie, teksture tonaliteti dhe ngjyrimesh, magjepsjeje dhe kënduese… Bëhet fjalë për dimensionin e njohur të motivit të dashurisë dhe asaj që kryqëzohet e shkëmbehet me të. Bajraj nuk heq dorë nga trashëgimia dhe tradita, por nuk i shmanget as ballafaqimit me modernitetin dhe kohën në të cilën jeton. E mbështetur, pra, në trashëgiminë letrare sufike, ajo eksploron të panjohurën në poezitë e saj, zbulon botën ekzistuese nga thellësia e shpirtit të saj. Duke empatizuar situatën në fjalë, ajo i pajton emocionet e saj me të ashtuquajturin proces artistik, me krijimin. Në të, aftësia e saj e jashtëzakonshme për të ndjerë në momentin e duhur nuancat më delikate të dridhjeve të shpirtit vjen në shprehje të plotë, mbi bazën e të cilave ajo reflekton në mënyrë të pasur metaforike mbi përvojën personale, gëzimet, trazirat, trishtimin… Përpjekja për motive të përgjithshme është posaçërisht i theksuar përmes të ashtuquajturit figurativitet të stilit, përmes përpjekjes për qartësi dhe kuptueshmëri të përmbajtjes. Por qartësia dhe kuptueshmëria nuk janë veç veçori stilistike, ato janë, para së gjithash, aftësi në përzgjedhjen e “materialit” dhe rregullimin e tij në kompozimin e një poezie. Megjithatë, kompozicioni si veçori e veçantë lind nga njohuritë e besueshme. Me këtë mund të thuhet rehat se shprehja figurative në poezinë e Fatijona Bajrajt ka justifikimin e saj të thellë: ajo faktikisht shpjegon një fjalë me fjalë të tjera, gjen një analogji midis dukurive, thërret simbolet, mat një gjë me një tjetër. Ajo krijon një unitet esencash me një poezi, duke lidhur gjërat dhe dukuritë më të largëta në hapësirë ​​dhe kohë. Mbi simbolet, ajo ndërton në mënyrë të qëndrueshme sensualitetin dhe modestinë e saj, përkushtimin e saj në dashurinë dhe lutjen si dhe  rrugën e saj të hirit të pritur në Dashuri…

04.07.2023, Tetovë